İnsanoğlunun zamanı bilme merakı tarih öncesi toplumlardan beri var olagelen bir ihtiyaç. Gökyüzündeki hareketlerin ardında bir anlam aramanın ve bunun yeryüzü ile bağlantısının araştırılması astroloji biliminin temellerini oluşturmuş, 8. yüzyıldan itibaren İslam bilginleri de güneşin hareketlerini belirlemek ve zamanı ölçmek için birtakım çalışmalar yapmış. Beş vakit namaz emrinin bir gereği olarak yapılan bu araştırmaların sonucunda da camilerde güneş saatlerini içeren muvakkithaneler ortaya çıkmış. Fetihten sonra muvakkithane kültürü ile tanışan İstanbul'da da yüzyıllar boyunca âlim kişiler zamanı ölçüp biçerek cami müezzinlerine namaz vakitlerini bildirmişler. Mekanik saatlerin icadı ve yaygınlaşması ile bu kültür unutulmuş ve güneş ışığının ulaşamadığı binalar olup çıkmış.
Türk-İslam mimari zevkinin en güzel yapılarından olan muvakkithanelerin birçoğu ya harabe halinde ya da kafe tarzı yerlere kiraya verilerek vazifelerinden uzakta güneşe muhtaç durumda. Osmanlı İmparatorluğu'nun sahip olduğu topraklar üzerinde Belgrad Kalesi, Beyrut Kalesi, Beyrut, Şam, Taif, Girit, Hanya, Bursa, Gelibolu, Kütahya, Trabzon, İznik, İzmir, Aydın, Tire, Konya, Çorum, Tokat, Erzurum, Balıkesir, Manisa, Edirne, Çanakkale, Safranbolu, Amasya gibi birçok merkezde kurulan muvakkithanelerin ilki Fatih Sultan Mehmed'in emriyle Fatih Camii'ne kurulmuş, 1766 depreminde yıkılmış, 1917 yılında ise tamamen yanmış. Tabii bu yanıp yıkılanlar yanında günümüze kadar gelenler de bugün pek çoğumuzun sebil zannettiği yapılar olarak kaderlerine terk edilmiş.
İstanbul, muvakkithane kültürünün zenginliğini göstermesi bakımından en önemli şehirlerden... Server Dayıoğlu'nun hazırladığı İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ Yayınları arasından çıkan 'İstanbul Muvakkithaneleri' isimli kitap, meşhur muvakkitler, İstanbul'daki mevcut muvakkithaneler ve yer ile yeksan olmuş muvakkithaneler üzerine ciddi bir kaynak olma iddiası taşıyor. Her muvakkithanenin tarihi ve yapısı hakkında bilgilerin verildiği kitapta, muvakkithanelerin kitabeleri de okura sunuluyor. Neredeyse her Selâtin camisinde var olan bu yapıların tamamını gözler önüne seren çalışma, aynı zamanda neleri kaybettiğimizi göstermesi bakımından da önemli. Kitabı okuduktan sonra ruhunuzu şöyle bir duygu kaplıyor: Evet şimdi kendimizi yeniden ayarlama zamanı! Büyük kültür hazinemizin üzerine doğan bu güneşin ardından en azından birkaç muvakkithaneyi diriltmesi gerekiyor.
ATİK VALİDE CAMİİ MUVAKKİTHANESİ
SELİMİYE CAMİİ MUVAKKİTHANESİ (ÜSKÜDAR)
SUADİYE CAMİİ MUVAKKİTHANESİ
Muvakkit kime denir?
'Vakit'ten türeyen muvakkit, vakti tayin eden kişilere deniyor. Bir muvakkitin bu görevi yapması için fenni bilimleri çok iyi bilmesi, ibadete esas olan namaz vakitlerini doğru tayin etmesi, saatlerin ayarlama ve tamirini yapabilmesi gerekirdi. Saraya bağlı olan bu müessesenin muvakkitlerini şeyhülislam belirler, şeyhülislam, kişiyi sadrazama bildirir, sadrazam da padişaha arz ederek tayin işlemi gerçekleşirdi. Muvakkitler aynı zamanda medrese öğrencilerine kozmoğrafya dersleri vermekle görevliydi. Muvakkithaneler, döneminin küçük birer rasathanesi veya astronomik gözlem merkezi durumundaydı. Aynı zamanda Ramazan ayı gelmeden önce imsakiyeleri hazırlamak ve duvara asmak da görevleri arasındaydı.
İstanbul'un muvakkithaneleri
İstanbul'da bina olarak halihazırda duran muvakkithaneler şunlar: Atik Ali Paşa Camii Muvakkithanesi, Atik Valide Camii Muvakkithanesi, Ayasofya Camii Muvakkithanesi, Bâlâ Süleyman Ağa Camii Muvakkithanesi, Beykoz Camii Muvakkithanesi, Dolmabahçe Camii Muvakkithanesi, Beylerbeyi Camii Muvakkithanesi, Emirgan Camii Muvakkithanesi, Eyüpsultan Camii Muvakkithanesi, Galata Mevlevihanesi Muvakkithanesi, Humbarahane (Halıcıoğlu) Camii Muvakkithanesi, Kanlıca Camii Muvakkithanesi, Kasımpaşa Camii Muvakkithanesi, Kocamustafapaşa Camii Muvakkithanesi, Laleli Camii Muvakkithanesi, Nişancı Mehmed Paşa Camii Muvakkithanesi, Nusretiye Camii Muvakkithanesi, Osman Ağa Camii Muvakkithanesi, Ramazan Efendi Camii Muvakkithanesi, Selimiye Camii Muvakkithanesi, Suadiye Camii Muvakkithanesi, Sultan Ahmed Camii Muvakkithanesi, Sultan II. Mahmud Türbesi Muvakkithanesi, Sultan V. Murad Sebili Muvakkithanesi, Şehzadebaşı Camii Muvakkithanesi, Teşvikiye Camii Muvakkithanesi, Tevfikiye Camii Muvakkithanesi, Yeni Camii Muvakkithanesi, Yenikapı Mevlevihanesi Muvakkithanesi, Yeni Valide Camii Muvakkithanesi.
Muvakkithanelerde kullanılan aletler
Muvakkitin görevini yapabilmesi, güneşin ufuktan yükseldiğini ve konumunu ölçebilmesi için birtakım aletlere ihtiyaç var hiç şüphesiz. Muvakkithanelerin demirbaşları arasında şunlar bulunurmuş: Usturlap (zaman tayini yapmak, yön bulmak, güneşin meridyen geçişini tespit etmek için kullanılan alet), rub'u tahtası (muvakkitlerin en çok tercih ettiği bu üçgen şeklindeki tahta, zaman tayininde birinci derecede önemli bir ölçüm aracı), oktant (çift yansıma ilkesine dayanan, ölçüm kapasitesi 90 derece olan araç), daire-i muaddel (güneş ve yıldızların yüksekliklerinin ölçülmesinde kullanılan pratik alet), küreler (Gök küresi ve yer küresi olarak iki farklı çeşidi bulunan yer tayini yapan aletler)...
Zaman
